คุณแม่เงิน สตรีผู้ส่องแสงกลุ่มอนุรักษ์บนพื้นที่สูงจอมทอง

       คุณแม่เงินแห่งบ้านสันดินแดง ต.บ้านหลวง อ.จอมทอง จ.เชียงใหม่ เป็นตัวอย่างที่โดดเด่นของสตรีชาวปกาเกอะญอที่แสดงถึงความเข้มแข็งและบทบาทสำคัญในการปกป้องสิทธิชุมชนและการอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม บทบาทของคุณแม่ไม่เพียงแต่เป็นแรงบันดาลใจให้กับผู้หญิงในชุมชน แต่ยังเป็นแบบอย่างของการใช้ชีวิตที่ยั่งยืนและต่อสู้เพื่อรักษาวิถีชีวิตดั้งเดิมของชาวปกาเกอะญอท่ามกลางความท้าทายจากนโยบายและกระแสเศรษฐกิจสมัยใหม่

คุณแม่เงินเป็นผู้นำในการปกป้องสิทธิชุมชน

       คุณแม่เงินเป็นตัวแทนของผู้หญิงชาวปกาเกอะญอที่เผชิญข้อจำกัดด้านการอ่าน การพูด และการเขียน แต่ด้วยความกล้าหาญและความมุ่งมั่น เธอเข้าร่วมเวทีกลุ่มอนุรักษ์บนพื้นที่สูงจอมทองเจรจาต่อสู้ในช่วงความขัดแย้งและความพยายามแยกคนออกจากป่าต้นน้ำอินทนนท์ ช่วงปี พ.ศ. 2534-2545 ซึ่งเกิดจากการกล่าวหาว่าชาวกะเหรี่ยงในพื้นที่ต้นน้ำจอมทองทำลายป่า คุณแม่มีบทบาทสำคัญในการนำเสนอเสียงของผู้หญิงในชุมชน โดยเฉพาะกลุ่มที่มักถูกมองข้ามในกระบวนการตัดสินใจ เธอเป็นสะพานเชื่อมระหว่างชุมชนกับหน่วยงานภายนอก เพื่อยืนยันว่าวิถีชีวิตของชาวปกาเกอะญอ เช่น การทำไร่หมุนเวียน ไม่ได้ทำลายสิ่งแวดล้อม แต่กลับช่วยรักษาความสมดุลของระบบนิเวศ

คุณแม่เงินเป็นผู้เสริมสร้างพลังสตรีในชุมชน

       ในฐานะผู้นำสตรี คุณแม่เงินได้สร้างพื้นที่ให้ผู้หญิงชาวปกาเกอะญอมีส่วนร่วมในการตัดสินใจถึงการอนุรักษ์ทรัพยากร เธอช่วยให้ผู้หญิงที่ขาดทักษะพื้นฐานด้านการสื่อสารมีโอกาสพัฒนาความมั่นใจและมีบทบาทในเวทีชุมชน การเป็นตัวแทนของกลุ่มสตรีทำให้คุณแม่เป็นแบบอย่างที่แสดงให้เห็นว่าผู้หญิงสามารถเป็นผู้นำและมีส่วนร่วมในการเปลี่ยนแปลงสังคมได้ แม้จะเผชิญข้อจำกัด

คุณแม่เงินเป็นผู้ต่อสู้กับกระแสเศรษฐกิจที่ไม่ยั่งยืน

       ในวัย 66 ปี คุณแม่เงินยังคงเป็นผู้นำทางความคิดในชุมชน โดยส่งเสริมให้ชาวบ้านยึดมั่นในวิถีชีวิตที่สอดคล้องกับธรรมชาติ เธอปฏิเสธการเปลี่ยนที่ดินทำกินจากไร่หมุนเวียนไปเป็นการปลูกพืชเชิงเดี่ยว เช่น ข้าวโพดเลี้ยงสัตว์ ซึ่งต้องถางป่าและใช้สารเคมีจำนวนมาก สร้างผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม เช่น การพังทลายของดินและมลพิษในแหล่งน้ำ แทนที่จะหลงไปกับ "เศรษฐกิจตาโต" ที่เน้นกำไรระยะสั้น คุณแม่เลือกที่จะรักษาระบบเกษตรผสมผสานที่ยั่งยืน ซึ่งช่วยให้ชุมชนพึ่งพาตนเองได้โดยไม่ทำลายทรัพยากร

การทำเกษตรผสมผสานของคุณแม่เงิน

       คุณแม่เงินได้แสดงให้เห็นถึงความสำเร็จของการทำเกษตรผสมผสานที่สอดคล้องกับวิถีปกาเกอะญอและการอนุรักษ์ป่าต้นน้ำ โดยระบบนี้เน้นการปลูกพืชหลากหลายชนิดในพื้นที่เดียวกัน เพื่อสร้างรายได้ที่ต่อเนื่องและลดความเสี่ยงจากความผันผวนของตลาด ตัวอย่างการจัดการของเธอ ได้แก่พืชผักรายวัน คือ ผักที่มีวงจรสั้น เช่น ผักกาด ผักชี ต้นหอม หรือผักพื้นบ้านที่สามารถเก็บเกี่ยวได้ทุกวันเพื่อบริโภคในครัวเรือนและจำหน่ายในชุมชน

        พืชผักรายสัปดาห์ คือ พืชที่ใช้เวลาเติบโตสั้น เช่น ถั่วฝักยาว หรือฟักทอง ซึ่งสามารถสร้างรายได้เพิ่มเติมจากพืชผักรายวัน พืชผลรายเดือนและรายปี คือ ไม้ผล เช่น มะม่วง ลิ้นจี่ หรือพืชยืนต้นที่มีมูลค่าในระยะยาว รวมถึงพืชที่ใช้ในพิธีกรรมหรือการบริโภค เช่น ข้าวไร่

       การรักษาระบบไร่หมุนเวียน คุณแม่เงินยึดมั่นในวิธีการทำไร่หมุนเวียน ซึ่งเป็นภูมิปัญญาดั้งเดิมที่ช่วยรักษาความอุดมสมบูรณ์ของดิน โดยการปลูกพืชหมุนเวียนในพื้นที่และปล่อยให้ดินได้พักฟื้นตามรอบธรรมชาติวิธีการนี้ไม่เพียงแต่ช่วยให้ครอบครัวและชุมชนมีอาหารและรายได้ที่มั่นคง แต่ยังรักษาสภาพแวดล้อมโดยไม่ต้องพึ่งพาการถางป่าใหม่หรือใช้สารเคมีที่เป็นอันตราย การเลือกเกษตรผสมผสานของคุณแม่เป็นการต่อต้านกระแสการเกษตรเชิงพาณิชย์ที่มักทำลายป่าต้นน้ำ ซึ่งเป็นทรัพยากรสำคัญของทั้งชุมชนต้นน้ำและพื้นที่ปลายน้ำ

       คุณแม่เงินแห่งบ้านสันดินแดงจึงเป็นสัญลักษณ์ของความเข้มแข็งและภูมิปัญญาของสตรีปกาเกอะญอ ที่ไม่เพียงแต่ปกป้องสิทธิชุมชนและสิ่งแวดล้อม แต่ยังเป็นผู้นำที่สร้างความเปลี่ยนแปลงผ่านการยึดมั่นในเกษตรผสมผสานและวิถีชีวิตที่ยั่งยืน บทบาทของเธอในวัย 66 ปีเป็นแรงบันดาลใจให้ชุมชนและคนรุ่นใหม่เห็นคุณค่าของการอยู่ร่วมกับธรรมชาติ โดยไม่หลงไปกับกระแสเศรษฐกิจที่ทำลายสิ่งแวดล้อม การสนับสนุนสตรีอย่างคุณแม่เงินจะช่วยให้ชุมชนปกาเกอะญอและป่าต้นน้ำยังคงเป็นมรดกที่ยั่งยืนสำหรับอนาคต

-----------

เขียนโดย:  ครูคำ  ทองบือ

-----------

"ต ะ น อ  บ้านสบโขง: ภูมิปัญญาแห่งสายน้ำเงา

สมดุลระหว่างชีวิตและธรรมชาติ"

ณ  หมู่บ้านแห่งหนึ่งที่มีชื่อว่า “สบโขง” ตั้งอยู่ที่ ตำบลแม่สวด อำเภอสบเมย จังหวัดแม่ฮ่องสอน เป็นหมู่บ้านที่ถูกห้อมล้อมด้วยขุนเขาจาก 3 จังหวัดคือ เชียงใหม่ ตาก และ แม่ฮ่องสอน. สายน้ำที่คอยหล่อเลี้ยงชีวิตผู้คนที่นี่คือ “แม่น้ำเงา” แม่น้ำที่ใสสะอาดดั่งกระจกที่สะท้อนออกเป็นเงา อีกฟากฝั่งของแม่น้ำทาง ตะวันตกคือ จ.เชียงใหม่ ทางทิศตะวันออก คือ จ.ตาก ทำให้ หมู่บ้านแห่งนี้ ตั้งอยู่ในพื้นที่บรรจบของ 3 จังหวัด

กลางสายน้ำแม่น้ำเงานี้ มีสิ่งประดิษฐ์สิ่งหนึ่ง ที่ถูกคิดค้นขึ้นมาตั้งแต่สมัยบรรพชนหลายชั่วอายุคน ของผู้คนที่นี่ สิ่งประดิษฐ์นี้มีชื่อเรียกว่า “ตะนอ”

ตะนอเป็นภูมิปัญญาเลี้ยงชีพที่เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อมและธรรมชาติ เป็นอุปกรณ์ดักปลาที่ชาวบ้านประดิษฐ์ขึ้นจากไม้ไผ่ วัสดุธรรมชาติที่หาได้ง่ายในท้องถิ่น ด้วยความเรียบง่ายในการออกแบบ แต่แฝงด้วยความซับซ้อนทางภูมิปัญญา โดยการดักจับปลานี้ไม่ได้เกิดขึ้นเพียงแค่ความบังเอิญ แต่เป็นผลจากการสังเกตวงจรชีวิตของปลาและการเคลื่อนไหวของมันในกระแสน้ำ ชาวบ้านได้เรียนรู้ว่า ปลาหลายชนิดในแม่น้ำเงาจะว่ายทวนกระแสน้ำในช่วงฤดูฝน เพื่อไปวางไข่ในบริเวณต้นน้ำ ซึ่งเป็นวงจรปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ พวกเขาจึงคิดค้น “ตะนอ” ขึ้นเพื่อดักจับปลาเหล่านี้ โดยไม่ทำลายระบบนิเวศหรือเบียดเบียนประชากรปลา

โครงสร้างของตะนอทำจากไม้ไผ่ที่ถูกจัดเรียงให้เป็นตารางใต้ผิวน้ำ โดยเว้นระยะห่างเพื่อให้ปลาเล็กและลูกปลาสามารถว่ายผ่านไปได้ ส่วนปลาขนาดใหญ่ที่พร้อมสำหรับการบริโภคจะถูกบังคับให้ว่ายเข้าช่องดัก ซึ่งเป็นบ่อเก็บปลาที่จัดเตรียมไว้ นี่คือความชาญฉลาดของ “ตะนอ” ที่ช่วยให้การดักจับปลามีประสิทธิภาพ โดยไม่ทำให้ปลาทั้งหมดถูกจับมาในครั้งเดียว แต่ปล่อยให้วงจรชีวิตของลูกปลา หรือ ปลาขนาดเล็กยังคงเติบโตและดำเนินชีวิตตามธรรมชาติต่อไป กระบวนการนี้สะท้อนถึงการอนุรักษ์และการใช้ทรัพยากรธรรมชาติอย่างยั่งยืน “ตะนอ” ไม่ได้เป็นเพียงเครื่องมือหาปลา แต่ยังเป็นสัญลักษณ์ของความสมดุลระหว่างการหาเลี้ยงชีพและการรักษาธรรมชาติ ชาวบ้านสามารถจับปลาเพื่อเป็นอาหารในครัวเรือนโดยไม่ทำลายระบบนิเวศ หรือส่งผลกระทบต่อการลดจำนวนปลาลงอย่างถาวร แต่ยังคงมีสมดุลระหว่างธรรมชาติและการเลี้ยงชีพ

การใช้งาน “ตะนอ” ในชุมชนสบโขงยังคงเป็นสิ่งที่สืบทอดจากรุ่นสู่รุ่น แม้ว่าความเปลี่ยนแปลงของโลกยุคใหม่จะเข้ามามีบทบาทในหลายด้าน แต่ภูมิปัญญาในการใช้ตะนอยังคงเป็นหัวใจสำคัญของการดำรงชีวิตของชุมชน ซึ่งแสดงให้เห็นว่าความรู้และทักษะเหล่านี้ไม่ได้ล้าสมัย แต่กลับเป็นทางเลือกที่ยั่งยืนและเป็นมิตรต่อธรรมชาติ

การที่ชาวบ้านยังคงรักษาวิถีการจับปลาด้วย “ตะนอ” แสดงถึงความเข้าใจลึกซึ้งในธรรมชาติและความเคารพต่อสิ่งแวดล้อม พวกเขาไม่ได้มองการจับปลาว่าเป็นเพียงการหาอาหาร แต่ยังมองว่าเป็นส่วนหนึ่งของวิถีชีวิตที่ผูกพันกับธรรมชาติอย่างแนบแน่น “ตะนอ” จึงเป็นมากกว่านวัตกรรมทางเทคนิค แต่เป็นส่วนหนึ่งของวัฒนธรรมและมรดกทางจิตวิญญาณที่เชื่อมโยงมนุษย์กับธรรมชาติอย่างลึกซึ้ง

ความสำคัญของการอนุรักษ์ภูมิปัญญาดั้งเดิมในยุคสมัยใหม่ซึ่งเป็นยุคที่การพัฒนาเทคโนโลยีและการทำประมงเชิงอุตสาหกรรมขยายตัวอย่างรวดเร็ว ความรู้และภูมิปัญญาท้องถิ่นเช่น “ตะนอ” กลับกลายเป็นสิ่งที่หายาก การดักจับปลาด้วยวิธีนี้ไม่เพียงแต่ลดการใช้ทรัพยากรสิ้นเปลือง เช่น น้ำมันหรือพลังงานในการขนส่ง แต่ยังช่วยลดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม โดยเฉพาะในยุคที่ปัญหาการทำลายล้างทรัพยากรธรรมชาติเพิ่มขึ้นเรื่อย ๆ นอกจากนี้ “ตะนอ” ยังเป็นตัวอย่างที่ดีของการพัฒนานวัตกรรมที่มีรากฐานมาจากการสังเกตและการเรียนรู้จากธรรมชาติ มันเตือนให้เราตระหนักถึงความสามารถของมนุษย์ในการปรับตัวและสร้างสิ่งที่ยั่งยืนได้จากธรรมชาติโดยตรง โดยไม่จำเป็นต้องพึ่งพาเทคโนโลยีที่ซับซ้อนหรือก่อให้เกิดผลกระทบเชิงลบต่อสิ่งแวดล้อม

“ตะนอ” เป็นเครื่องยืนยันถึงความสัมพันธ์อันแนบแน่นระหว่างมนุษย์และธรรมชาติ มันเป็นนวัตกรรมที่เกิดจากภูมิปัญญาของชาวบ้านชุมชนสบโขง ซึ่งไม่เพียงช่วยให้พวกเขาสามารถหาเลี้ยงชีพได้อย่างยั่งยืน แต่ยังช่วยรักษาระบบนิเวศในแม่น้ำเงาไว้ การอนุรักษ์วิถีชีวิตและนวัตกรรมเช่นนี้ไม่เพียงแต่สำคัญต่อชุมชนท้องถิ่นเท่านั้น แต่ยังเป็นบทเรียนที่มีคุณค่าสำหรับสังคมสมัยใหม่ในการค้นหาวิธีการใช้ชีวิตที่ยั่งยืนและเคารพต่อสิ่งแวดล้อม

ในโลกที่เทคโนโลยีและนวัตกรรมใหม่ๆ เกิดขึ้นอย่างรวดเร็ว การกลับไปค้นพบภูมิปัญญาท้องถิ่นที่มีมาแต่โบราณชวนให้เราหยุดคิดถึงความเรียบง่ายและความชาญฉลาดของคนรุ่นก่อน ที่สามารถสร้างสรรค์นวัตกรรมเพื่อความอยู่รอดจากสิ่งที่ธรรมชาติได้มอบให้ “ตะนอ” เป็นตัวอย่างหนึ่งของภูมิปัญญาท้องถิ่นที่สะท้อนให้เห็นถึงความรู้และความเชี่ยวชาญของชาวบ้านในชุมชนสบโขง จังหวัดแม่ฮ่องสอน ในการดักจับปลาจากแม่น้ำเงา ซึ่งเป็นแหล่งอาหารสำคัญของชุมชนมาเป็นเวลาหลายชั่วอายุคน

--------------

เขียนโดย : จอกิบู  

--------------

การจำแนกและการใช้ประโยชน์พื้นที่ป่าของอิ้วเมี่ยน 

เมี่ยน หรือ อิ้วเมี่ยน เป็นชนชาติหนึ่งที่มีระบบการผลิตตามจารีตประเพณีที่พึ่งพาทรัพยากรธรรมชาติและรักษาสิ่งแวดล้อม ซึ่งเกี่ยวพันกับระบบความเชื่อ และการปฏิบัติที่สืบทอดต่อกันมา เริ่มตั้งแต่การเลือกที่ตั้งหมู่บ้าน ที่ตั้งบ้าน ทิศทางการหันของตัวบ้าน เขตบ้าน เขตป่าชุมชน เขตทำไร่ และเขตป่าในที่นี้จะขอกล่าวเฉพาะเรื่อง เขตป่าชุมชน เขตไร่ และเขตป่าเท่านั้น

เขตป่าชุมชน (โหเป๋ยซาน หรือ ชีงเก้ม)

จากวิถีเพาะปลูกแบบดั้งเดิมที่ต้องมีการถางและเผาไร่ ทำให้เมี่ยนเห็นความสำคัญของเขตแนวป้องกันไฟ ทำให้ต้องมี โหเป๋ย-ซาน หรือ ป่าชุมชน ที่ช่วยป้องกันไม่ให้ไฟลุกลามไปพื้นที่อื่น นอกจากนี้ โหเป๋ยซานยังให้ประโยชน์เรื่องน้ำ แหล่งอาหาร และเรื่องอื่น ๆ โหเป๋ยซาน มีรัศมีห่างจากหมู่บ้าน 2-3 กิโลเมตร หมู่บ้านเมี่ยนทุกหมู่บ้าน จะมีโหเป๋ยซาน เพื่อ

1.เป็นแหล่งน้ำอุปโภค บริโภค เมี่ยนไม่นิยมหาบ หรือแบกน้ำ ซึ่งอยู่ต่ำกว่าบ้านมาใช้ แต่จะต่อรางรินจากต้นน้ำ ที่อยู่สูงกว่าระดับหมู่บ้านมาใช้ โหเป๋ยซาน จึงเป็นบริเวณรวมถึงต้นน้ำด้วย การมี โห-เป๋ยซาน เมี่ยนจึงมีน้ำใช้ตลอดฤดูกาล หากน้ำแห้งจนไม่สามารถไหลมาได้ เมี่ยนจะทำพิธี "ชิ้งอวม" (ขอน้ำ)จาก ซุ้ยโก๊วฮู่ง และ อือห๊อยฮู่ง โดยถือฤกษ์เอาวันขึ้นปีใหม่เมี่ยน ตีฆ้อง ตีกลอง เป่าปี่ เดินทวนน้ำตามรางริน ไปยังจุดเริ่มต้นของรางริน (ต้นน้ำ) แล้วขอน้ำจากฮู่งทั้งสอง เอาเกลือห่อใบตองที่เตรียมมา สอดเข้าไปใต้รางริน รางแรกเป็นอันเสร็จพิธี 

2.เป็นแนวป้องกันไฟป่า โหเป๋ยซาน เป็นปราการด่านสำคัญยิ่ง ที่คุ้มภัยให้หมู่บ้าน ป้องกันบ้านเรือนชีวิตคน - สัตว์ และทรัพย์สินของชุมชน

3.เป็นเขตให้ความร่มรื่น ชุ่มชื้น และเป็น โหเป๋ยซาน 

4.เป็นบริเวณอยู่อาศัย หากินของสัตว์เลี้ยง ที่มิได้ขังไว้เพื่อขุน เป็นบริเวณที่สำหรับหมูคลอดลูก

5.เป็นเขตเก็บ-หาไม้ใช้สอยในครัวเรือน รวมทั้งไม้จริง ไม้ไผ่ เสาบ้าน ไม้ทำคอกสัตว์ เล้าไก่          หาฟืน หน่อไม้ ยาสมุนไพร ผลไม้ป่า ฯลฯ

6. บริเวณดังกล่าวจะไม่ทำไร่  เพราะนอกจากปัญหาสิ่งแวดล้อมแล้ว ยังจะทำให้เกิดปัญหาระหว่างสมาชิกในชุมชน  จากสัตว์เลี้ยงที่เลี้ยงแบบปล่อย  ซึ่งอาจเข้าไปกัดกิน  ทำลายพืชผัก  ผลไม้         และอื่น ๆ ในไร่ในสวนเสียหายได้

จากความสัมพันธ์ และสำคัญดังกล่าว เมี่ยนจะตั้งหมู่บ้านอยู่ได้ จำต้องดูบริเวณ โหเป๋ยซาน ควบคู่ไปด้วย หากไม่มีบริเวณที่จะเป็น โหเป๋ยซาน ของหมู่บ้านได้ เมี่ยนจะไม่ตั้งหมู่บ้าน

เขตทำไร่

ระยะเลยออกไปจาก โหเป๋ยซาน ซึ่งเป็นบริเวณที่สัตว์เลี้ยงเข้าถึงได้แล้ว จะเป็นเขตทำไร่ข้าว และข้าวโพด ลักษณะการทำไร่ เป็นไร่หมุนเวียน 4-5 ปี และไม่เกิน 7 ปี จะย้อนกลับมาทำที่เดิมอีก (ทิ้งระยะนานเท่าใดขึ้นอยู่กับจำนวนครัวเรือน และบริเวณพื้นที่ของชุมชน) เพื่อให้พื้นที่ได้ฟื้นตัวสร้างความชุ่มชื้น ต้นไม้จะขึ้นมาอีก โดยทั่วไปแล้ว เมื่อฟัน-เผาไร่เสร็จ เมี่ยนจะปลูกทำกินไม่เกิน 2 ปีติดต่อกัน จากนั้นย้ายแปลงหมุนเวียนเช่นนี้ไปเรื่อย ๆ

จากความเชื่อแบบ พหุเทวนิยม เมี่ยนเชื่อว่า ทุกสิ่งทุกอย่าง ทุกสถานที่มีเทพดูแล รักษาอยู่ ดังนั้น

1.การเลือกที่ทำไร่ ก่อนจะออกจากบ้านเมี่ยนจะ "เห่วเมี้ยน" (แจ้งให้บรรพบุรุษที่ล่วงลับไปแล้วทราบ) เพื่อขอให้เมี้ยน (ผีบรรพบุรุษ) ในเรือน และนอกเรือนช่วยเตือนว่าที่ที่ตั้งใจไปดูเพื่อทำไร่นั้น ครอบครัวของตนสามารถทำได้หรือไม่ โดยการบอกเป็นลางสังหรณ์เช่น อีเก้งร้อง งูเลื้อยตัดหน้า ไก่ตัวเมียขัน นกบินผ่านตรงหน้า ฯลฯ แล้วเผา "เจ๊ยก๋อง" (กระดาษเงิน) และถ้าระหว่างเดินทางไม่มีอะไรผิดปกติเลย จึงจะทำไร่ในที่ตรงนั้น 

2.สถานที่เลือกจะทำเครื่องหมายจองไว้เรียกว่า "บะงั้ก" ซึ่งมี 3 ลักษณะ

2.1ทำรูปกากบาดที่ต้นไม้ ตลอดแนวที่จะทำไร่     

2.2ถากผิว/เปลือกไม้ คล้ายจะติดตา แล้วเอาไม้อีกชิ้นหนึ่งใส่ลงไป ถ้าหงายเนื้อไม้ออก หมายถึง จะทำไร่ปีนี้ คว่ำเนื้อไม้เข้าหาต้นไม้ เป็นการจองไว้ยังไม่ทำปีนี้

2.3ปักไม้แล้วผ่าแฉก เอาไม้ยาวประมาณ 1 ฟุต วางไขว้กัน

3.วันถางไร่ วันแรกที่ไปถางต้อง "เห่วเมี้ยน" อีกก่อนลงมือถาง-ทำงาน "เห่วเมี้ยน"  อีกเพื่อขอ อนุญาตจากเทพผู้ดูแลพื้นที่ว่าทำไร่ ณ ที่ที่ถางได้หรือไม่ โดยเทพจะบอกเป็นลางสังหรณ์ เช่น แมลงวันไข่ในห่อข้าว ที่นอน ผ้าห่ม ฯลฯ หากบริเวณนั้นมีหนองน้ำจะเว้นไว้ การตัดฟันต้องไม่ให้ต้นไม้ ต้นหญ้าล้มทับหนองน้ำด้วย จุดต้นน้ำที่ชื้นแฉะ ต้นไม้ใหญ่ ๆ จะปล่อยทิ้งไว้ ยกเว้นจำเป็นจริง ๆ เพราะเชื่อว่าต้นไม้นั้น ๆ มี "เฮี้ยเมี้ยน"หรือ "เยี่ยนฟิวเมี้ยน" (เทพารักษ์) อาศัยและดูแลรักษาอยู่ หากฟันต้นไม้เท่ากับทำลายบ้านที่อยู่อาศัยของเทพ จึงต้องทำพิธีเซ่นไหว้ อัญเชิญให้ไปอยู่ที่อื่น การจะรู้ว่าขออนุญาตตัดต้นไม้นั้นได้หรือไม่ โดยการเอาลิ่ม หรือเหรียญทองเหลืองตอกเข้าไปในต้นไม้ทิ้งไว้หนึ่งคืน วันรุ่งขึ้นลิ่มหรือเหรียญยังคงคาอยู่ที่ต้นไม้ เทพอนุญาตให้ตามขอ ตรงกันข้ามถ้าลิ่มหรือเหรียญนั้นเด้งหลุดออกไปก็ไม่ควรทำไร่หรือฟันต้นไม้นั้น ๆ เมี่ยนยังเชื่ออีกว่า

- ต้นไทร ต้นโพธิ์ มี " เยี่ยนฟิวเมี้ยน " อาศัยอยู่ 

- หนองน้ำมี " จย้างเมี้ยน " อาศัยอยู่

- ต้นน้ำ ลำห้วยมี " ซุ้ยโก๊วเมี้ยน " อาศัยอยู่

- ป่าเขา มี " เต่ยปูงเมี้ยน " อาศัยและดูแลอยู่

ดังนั้นการจะทำอะไรต้องระมัดระวัง หากทำให้เมี้ยน ซึ่งสถิตอยู่ทุกหนแห่โกรธ หรือได้รับความเดือดร้อน เมี้ยนจะทำให้เมี่ยนเจ็บป่วย หรือต้องชดใช้ด้วยชีวิต

การเดินทาง การทำงานในไร่ เมี่ยนจะถูกสอนไม่ให้พูดจาลักษณะเหยียดหยาม เย้ยหยัน หมิ่น หรือสิ่งใด ๆ ที่มิควร ซึ่งอาจกระทบกระเทือนกับเจ้าเทพ เทพาทั้งหลายในบริเวณนั้น

เขตป่า   เขตป่าเป็นบริเวณห่างไกลจากหมู่บ้านมากที่สุด เป็นที่หาของป่าที่สำคัญ และล่าสัตว์

1.ของป่าที่เมี่ยนนิยมหามีทั้ง ของอุปโภค บริโภค

1.1 ประเภทของบริโภค ได้แก่ หน่อไม้ หน่อหวาย ผลไม้ป่า ดอกกล้วย ยอดตาว ยอดปาล์ม น้ำผึ้ง สะค้าน (ตะค้าน) ยอดและใบไม้เลื้อยนานาชนิด

1.2 ประเภทอุปโภค ได้แก่ ไม้ก่อสร้างบ้าน ประเภทถาวร ที่หาจากบริเวณ โหเป๋ยซาน ไม่ได้ เพราะเมี่ยนมีความเชื่อในการใช้ไม้บางประเภท เช่น ฝาบ้านต้องเป็นไม้ล่อเห่ดยั๋งแมง เปี๊ยวต้นก่อจวย ตะจู้ง ไม้ที่ใช้มุงต้องเป็น ตะซำ เปี๊ยวนา เซว เป็นต้น นอกจากไม้ยังมีหวายใช้ในการจักสาน ใบค้อ ยางไม้ ไม้ไผ่บางชนิด และอื่น ๆ 

2. ล่าสัตว์ เมี่ยนเมื่อว่างจากงานตามฤดูกาลแล้ว มักจะจับกลุ่มล่าสัตว์ บริเวณล่าสัตว์เป็นป่าลึกต้องเดินทางจากหมู่บ้าน 2-3 วันขึ้นไป และตั้งแคมป์ 

2.1สัตว์เล็กประเภท นก กระแต กระรอก ตะกวด จะเป็นสัตว์ประเภทรอง โดยจะล่าสัตว์ใหญ่ก่อน หากไม่ได้จนที่สุดจึงล่าสัตว์เล็ก และสัตว์เล็กนี้เมื่อล่ามาได้ เมี่ยนจะไม่ " ปุ้ยจ้อย "  (พิธีขอบคุณ " อ้อเมี้ยน " ซึ่งเป็นเมี้ยน (ผีบรรพบุรุษ) ในเรือน ที่ทำหน้าที่เจรจาขอแบ่งปันสัตว์จากผู้ดูแลเลี้ยงดูสัตว์นั้น ๆ กับทั้งช่วยในการไล่ต้อนสัตว์มาให้พรานได้เห็นและล่าได้

2.2 สัตว์ขนาดกลาง  เมื่อล่าได้จะต้อง  " ปุ้ยจ้อย " เช่น เม่น อีเห็น ลิง ค่าง กระจง   นางอาย เก้ง หมีขอ 

2.3  สัตว์ใหญ่ ซึ่งเป็นเป้าหมายของการรอนแรม เพื่อล่าเป็นอาหารได้แก่  หมูป่า กวาง หมี  กระทิง ควายป่า สัตว์เหล่านี้ เมี่ยนมีข้อห้ามว่า พรานแต่ละคนจะล่าได้ไม่เกิน 5 ตัวต่อปี  โดยปกติ เมี่ยนจะล่า 4 ตัวแล้วหยุดล่า ตัวที่ 5 จะเก็บไว้ยามจำเป็นหรือฉุกเฉิน ถือเป็น การเก็บไว้แก่ตน ( เช่นเดียวกับพิธีกรรมบางพิธีกรรม ) หากล่าเกินจำนวนนี้  ผู้ล่า (พราน) จะมีอันเป็นไป เช่น ถูกพรานด้วยกันเห็นว่าเป็นสัตว์ป่าแล้วยิง หรือเห็นคนอื่น  เป็นสัตว์แล้วยิง ถูกของมีคม ถูกสัตว์ทำร้าย ดังมีตัวอย่างให้เห็นอยู่เนือง ๆ เมี่ยนจึงถือปฏิบัติอย่างเคร่งครัด

* สัตว์ใหญ่นี้เมื่อล่าได้จะต้อง "ปุ้ยจ้อย" เช่นกัน   นอกจากนี้ต้องขอบคุณ "

ยู่งจ้อย โก๋วจ้อยเมี้ยน ด้วย เพราะคนเมี่ยนเชื่อว่าสัตว์ทุกตัว ทุกชนิดนั้นมีเจ้าของ เหมือนสัตว์เลี้ยง การล่าได้เป็นการแบ่งปันเอื้อเฟื้อจากเจ้าของสัตว์นั้น ๆ "ยู่งจ้อยเมี้ยน" คือ เมี้ยนที่ทำให้สัตว์เกิดและเป็นผู้เลี้ยงดูสัตว์  " โก๋วจ้อยเมี้ยน "  เป็นเมี้ยนที่คอยดูแล เฝ้าระวังรักษาติดตามสัตว์

ดังนั้นเวลา ปุ้ยจ้อย จึงต้องเชื้อเชิญทั้ง อ้อเมี้ยนในเรือน เมี้ยนผู้ดูแลสัตว์ เมี้ยนเจ้าของสัตว์และ ตะปูงเต่ยเจี้ยวเมี้ยน (เทพที่ดูแลพื้นที่) ซึ่งเป็นเจ้าของพื้นที่ที่สัตว์อยู่อาศัยหากิน ระหว่างการปุ้ยจ้อย เมื่อพูดถึงเมี้ยนใดจะให้เจ้ยก๋อง (กระดาษเงิน) เพื่อเป็นการขอบคุณที่ทำงานให้ ที่เสียเวลาให้เป็นค่าตอบแทนที่เลี้ยง-แบ่งปันสัตว์ให้ ถือเป็นเงินค่าตอบแทน แลกเปลี่ยน จึงไม่มีการได้เปล่าจากการล่าแต่ประการใด

การอนุรักษ์พันธุ์พืชพื้นบ้าน: หัวใจของความมั่นคงทางอาหารและภูมิปัญญาชาติพันธุ์ 

ในยุคปัจจุบันที่โลกหมุนไปอย่างรวดเร็ว สถานการณ์ของพันธุ์พืชพื้นบ้านในชุมชนชาติพันธุ์กำลังเผชิญกับความเปลี่ยนแปลงครั้งสำคัญ ทั้งจากการเปลี่ยนแปลงทางสภาพภูมิอากาศ กระแสการส่งเสริมปลูกพืชเศรษฐกิจ และกระแสนิยมการบริโภคที่พึ่งพาตลาดภายนอกมากขึ้น อย่างไรก็ตาม พันธุ์พืชพื้นบ้านยังคงสะท้อนถึงรากเหง้าและภูมิปัญญาที่สำคัญต่อการดำรงอยู่ของชุมชนชาติพันธุ์ ซึ่งมีความสัมพันธ์ลึกซึ้งกับธรรมชาติ 

ความหลากหลายของพันธุ์พืชพื้นบ้าน: สมบัติทางธรรมชาติที่สืบทอดจากรุ่นสู่รุ่น

ในวิถีดั้งเดิม ชุมชนชาติพันธุ์ได้อนุรักษ์พันธุ์พืชพื้นบ้านอย่างประณีต ผ่านกระบวนการคัดสรรและเก็บรักษาเมล็ดพันธุ์ตามความเชื่อและภูมิปัญญาท้องถิ่น เช่น การเก็บเมล็ดพันธุ์ในเวลาที่เหมาะสม และการเก็บรักษาในลูกน้ำเต้าหรือบนชั้นวางเหนือเตาไฟเพื่อไล่ความชื้นและป้องกันแมลง สิ่งนี้ไม่เพียงแสดงถึงความเชื่อมโยงกับธรรมชาติ แต่ยังสะท้อนถึงความเอื้อเฟื้อและการแบ่งปันกันในชุมชนและต่างชุมชน พันธุ์พืชเหล่านี้ไม่เพียงแต่มีความทนทานต่อสภาพภูมิอากาศและโรคระบาด แต่ยังมีบทบาทสำคัญในระบบนิเวศเกษตร ด้วยการปลูกแบบผสมผสานที่ให้ผลผลิตหลากหลายตลอดทั้งปี เช่น ผักกาด พริก แตงกวา ถั่ว ฟักเขียว ฟักทอง ฯลฯ ทำให้ครัวเรือนมีอาหารที่เพียงพอและหลากหลาย

ความท้าทายที่กระทบต่อความหลากหลายของพันธุ์พืชพื้นบ้าน

ปัจจุบัน ความหลากหลายของพันธุ์พืชพื้นบ้านกำลังลดลงอย่างน่าเป็นห่วง เนื่องจากหลายปัจจัย เช่น การใช้สารเคมีในภาคการเกษตรที่เพิ่มขึ้น ทำให้พืชพื้นบ้านถูกทำลายไปพร้อมกับวัชพืชในไร่นา รวมถึงการเปลี่ยนแปลงพื้นที่ทำกินเป็นพื้นที่ปลูกพืชเศรษฐกิจเชิงเดี่ยว ซึ่งต้องการพื้นที่และการดูแลอย่างเข้มข้น

อีกปัจจัยสำคัญคือการขาดแคลนที่ดินทำกินที่มั่นคง เนื่องจากยังไม่มีการจัดการเรื่องสิทธิในที่ดินที่ชัดเจนในหลายชุมชน ทำให้ไม่สามารถรักษาพื้นที่ปลูกพืชพื้นบ้านได้ นอกจากนี้ การสืบทอดภูมิปัญญารุ่นต่อรุ่นยังลดลงเนื่องจากคนวัยแรงงานเริ่มออกไปทำงานในเมือง และไม่มีการรวบรวมองค์ความรู้ในเชิงระบบ

การส่งเสริมการอนุรักษ์พันธุ์พืชพื้นบ้านเพื่อความยั่งยืน

การอนุรักษ์พันธุ์พืชพื้นบ้านจึงต้องได้รับการสนับสนุนทั้งในระดับชุมชนและระดับนโยบาย หน่วยงานภาครัฐและเอกชนควรร่วมมือกันเพื่อสร้างความมั่นคงด้านสิทธิที่ดินทำกิน ส่งเสริมการปลูกพืชพื้นบ้านผ่านการวิจัยและพัฒนาวิธีการเพาะปลูกที่เหมาะสมในระดับชุมชน การฟื้นฟูพิธีกรรมและความเชื่อที่เกี่ยวข้องกับพันธุ์พืชพื้นบ้าน เช่น การบูชาเทพเจ้าที่ดูแลรักษาเมล็ดพันธุ์ รวมถึงการเผยแพร่ภูมิปัญญาเรื่องการคัดเลือกและเก็บรักษาเมล็ดพันธุ์ให้คนรุ่นใหม่ได้เรียนรู้ เป็นวิธีหนึ่งที่ช่วยสร้างความตระหนักรู้และการมีส่วนร่วมในการอนุรักษ์

พันธุ์พืชพื้นบ้าน: ความหวังของอนาคต

พันธุ์พืชพื้นบ้านไม่เพียงแต่เป็นแหล่งอาหารและยาเท่านั้น แต่ยังเป็นมรดกที่บรรจุเรื่องราวของวิถีชีวิตและวัฒนธรรมของชุมชนชาติพันธุ์ การรักษาพันธุ์พืชพื้นบ้านจึงไม่ใช่เพียงการอนุรักษ์พืช แต่เป็นการปกป้องรากฐานของความมั่นคงทางอาหาร และส่งต่อภูมิปัญญาที่ทรงคุณค่าให้กับคนรุ่นต่อไป ในอนาคตหากเราสามารถเชื่อมโยงความรู้ดั้งเดิมกับวิทยาศาสตร์สมัยใหม่ และสร้างเครือข่ายชุมชนที่ร่วมมือกันอนุรักษ์พันธุ์พืชพื้นบ้านได้ ความหลากหลายของพันธุ์พืชเหล่านี้จะกลายเป็นจุดแข็งที่ยั่งยืนสำหรับชุมชนชาติพันธุ์ และเป็นตัวอย่างของการอยู่ร่วมกับธรรมชาติอย่างสมดุลที่โลกต้องการในปัจจุบัน

"พันธุ์พืชพื้นบ้านเปรียบเสมือนสมบัติที่เชื่อมโยงธรรมชาติและวัฒนธรรมไว้ด้วยกัน หากเราสามารถรักษาเมล็ดพันธุ์เล็ก ๆ นี้ไว้ได้ เราไม่เพียงปกป้องอาหารและวิถีชีวิตของเรา แต่ยังส่งต่อมรดกทางภูมิปัญญาให้คนรุ่นถัดไปได้อย่างยั่งยืน พันธุ์พืชพื้นบ้านอาจเป็นคำตอบที่โลกต้องการในวันที่ต้องการความสมดุลและการฟื้นฟู"

พิธีหลื่อเหม่โต(เลี้ยงเทพไฟ) และทำแนวกันไฟ

บ้านแม่ลาคำ

       บ้านแม่ลานคำ เป็นหมู่บ้านของชาวปกาเกอะญอ(กะเหรี่ยง) มีประวัติศาสตร์การตั้งถิ่นที่อยู่อาศัยมายาวนาน กว่า 250 ปี ปัจจุบัน ตั้งอยู่หมู่ที่  6 ตำบลสะเมิงใต้ อำเภอสะเมิง จังหวัดเชียงใหม่  มีอาณาเขตพื้นที่ 40,000 กว่าไร่ มีชุมชนทั้งหมด 5 หย่อมบ้าน บ้านแม่ลานคำ บ้านห้วยเหี๊ยะ บ้านใหม่แม่ลานคำ บ้านห้วยหญ้าไทร บ้านสบลาน

       ชาวบ้านทั้งหลายมีความสัมพันฉันเครือญาติ รู้จักและมีความเอื้อเฟื้อกันเป็นอย่างดี ในพื้นที่มีทัพยากรธรรมชาติและความหลากหลายทางชีวภาพอันอุดมสมบูรณ์ โดยมีการจัดการบนฐานประเพณีวัฒนธรรมชุมชน ที่การอนุรักษ์และใช้อย่างยั่งยืน

       เมื่อเข้าถึงฤดูร้อนทุกปีจะมีการทำแนวป้องกันไฟป่า เพื่อป้องกันมีคนจุดไฟเผ่า ซึ่งในอดีตเคยมีคนภายนอกแอบลักลอบเผ่าป่าจำนวนมาก ดังนั้นเมื่อเกิดไฟป่าลุกลามเข้ามาในอาณาเขตของหมู่บ้านชาวบ้านต้องไปร่วมกันดับไฟ ในทั้งเวลากลางวันหรือกลางคืน ชาวบ้านแม่ลานคำจึงเกิดแนวความคิดใช้ความเชื่อดั้งเดิมของชาวปกาเกอะญอ มาใช้ร่วมกันจัดการไฟป่าคือพิธี “หลื่อเหม่โต” แปลว่า “เลี้ยงแนวกันไฟ”  

       โดยมีนายลูเจ๊ะ เป็นผู้อาวุโสเป็นผู้นำพิธีกรรม และลูกบ้าน พ่อบ้านช่วยกัน แม่บ้านทำอาหาร ประกอบพิธีกรรมแจ้งให้เพพไฟที่ป้องกัน และดลบันดาลใจมิให้มีการจุดไฟ และขอให้เจ้าทั้งช่วยปกป้องคุ้มครอง ดูแลชาวทั้งหมดที่งานนี้ พบเจอแต่สิ่งที่ดีงามทั้งสุขภาพร่างกาย การทำมาหากิให้ได้ผล พิธีกรรมนี้ทำกันมาติเต่อกัน กว่า 30 ปี และถือว่าได้ผลอย่างมีประสิทธิภาพมากขึ้น

       ชาวปกาเกอะญอเชื่อว่า ไฟก็มีเทพของตนเองด้วย ดังนั้นเมื่อทำไร่หมุนเวียน ต้องเผ่าไร่อยู่แล้วเมื่อเผาไร่เสร็จ แล้วจะต้อง ทำพิธีขอขมาอภัยกับเทพเจ้าแห่งไฟ เพราะได้ตันฟันไม้ด้วยมีด และเผ่าไร่ด้วยไฟ ไม่ให้เกิดโทษ เลวร้าย ใด ๆ เพราะไฟถือว่าเป็นของร้อน ของอันตราย  จึงเลี้ยงเทพเจ้าแห่งไฟ (หลื่อเหม่) ขึ้นในไร่หมุนเวียนทุกปี  อธิฐานอัญเชิญเทพเจ้าแห่งไฟ มาเสวยเครื่องเช่นไหว้ที่ได้เตรียมไว้ และให้ช่วยคอยปกป้องรักษา ดูแลพื้นที่ทำกิน

      ต่อมาภายหลังได้มีการทะเลาะหรือลักลอบแอบเผาป่า สร้างความเดือดร้อให้แก่คนแม่ลานคำต้องไปดับไฟ บ่อย ๆ ชาวบ้านในพื้นร่วมกันทำแนวกันไฟต่อ ๆ กันมาแต่ละหมุ่บ้าน แนวกันไฟยาวถึง 116 กิโลเมตร ก็ยังมีการแอบเผ่าอยู่

      ชาวบ้านแม่ลานคำ จึงได้ใช้เป็นแนวความเชื่อต่อการป้องกันไฟป่า โดยประกอบพิธีหลื่อเหม่โต(เลี้ยงแนวกันไฟ) แนวเขตชุมชนหมู่ที่ 6 ตำบลสะเมิงใต้ อำเภอสะเมิง จังหวัดเชียงใหม่ มายานานกว่า 30 ปี ในระยะความยาวของแนวกันไฟ 45 กิโลเมตร จากนั้นมีไฟไหม้ป่าในเขตหมู่บ้านลดลงอย่างชัดเจน ถือเป็นการนำวัฒนธรรมชุมชน มาแก้ปัญหาชุมชนที่ได้ผลวิธีหนึ่ง

       การทำแนวกันไฟ มีผู้เข้าร่วมเป็นชาวบ้านแม่ลานคำทั้ง 5 หย่อมบ้าน และผู้แทนหน่วยงานภาครัฐ และเอกชน ถือโอกาสมาร่วมรับรู้ และให้ขวัญกำลังใจ และแลกเปลี่ยนประสบการณ์ผ่านเวทีล้อมวงพูดคุบกันในป่า เมื่อถึงเวลารับประทานอาหารกลางวันร่วมกันอย่างสะนุกสนาน เป้นกิจกรรมที่สร้างความรักความสามัคคีให้กับคนในชุมชน เป็นอย่างดี และทำให้ทรัพยากรธรรมชาติและความหลากหลายทางชีวภาพมีความอุดมสมบูรณ์ ส่งที่ดีต่อชุมชน อำเภอ ชาติ และโลก